Այս համապարփակ ուղեցույց-ստուգացանկը մշակվել է «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» ՀԿ-ի կողմից՝ Արցախի Հանրապետությունից (Լեռնային Ղարաբաղից) մարդկանց բռնի տեղահանության դեպքում նպաստելու ՀՀ կառավարության և համապատասխան շահագրգիռ կողմերի աշխատանքներին:
Հաշվի առնելով նման սցենարի բարդ և զգայուն բնույթը՝ շատ կարևոր է ապահովել, որ բոլոր մարդկանց, ներառյալ հաշմանդամություն ունեցող անձանց կարիքները պատշաճ կերպով լուծվեն: Այս ուղեցույց-ստուգացանկը նպատակ ունի տրամադրել մանրամասն, քայլ առ քայլ անելիքների ցանկ հաշմանդամության առումով ներառական պլանավորման, իրականացման և մշտադիտարկման համար՝ ինչպես տեղահանված անձանց ժամանումից առաջ, այնպես էլ ընթացքում և հետո:
Այս առաջարկությունները կարող են օգտագործվել որպես գործիք հաշմանդամության առումով ներառական մշտադիտարկում իրականացնելու համար՝ թույլ տալով կառավարությանը և տարբեր կազմակերպությունների գնահատել գործողությունների արդյունավետությունը և կատարել անհրաժեշտ ճշգրտումներ:
Մեր ակնկալիքը և պահանջն է, որ կառավարությունը և բոլոր մյուս դերակատարներն այս աշխատանքներն իրականացնեն Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի նպատակին և սկզբունքներին համապատասխան։
Կարևոր է նշել, որ այս առաջարկությունները կարիքների կամ գործողությունների սպառիչ ցանկ չեն, որոնք անհրաժեշտ են հաշմանդամություն ունեցող տեղահանվածների առջև ծառացած մարտահրավերները լուծելու համար: Անհատների կարիքները կարող են լայնորեն տարբերվել՝ ելնելով մի շարք գործոններից, ներառյալ հաշմանդամության տեսակը, տարիքը, սեռը և այլ անձնական հանգամանքները: Հետևաբար, կարող են անհրաժեշտ լինել լրացուցիչ միջոցներ՝ ներգրավված յուրաքանչյուր անհատի եզակի կարիքները լիարժեք բավարարելու համար:
Այս ուղեցույց-ստուգացանկ կարող է օգտագործվել որպես հիմնական ռեսուրս, սակայն կառավարությունների և կազմակերպությունների համար կարևոր է մնալ ճկուն և արձագանքող արագ փոփոխվող իրավիճակին: Փորձագետների, ինչպես նաև հաշմանդամություն ունեցող տեղահանվածների հետ կանոնավոր գնահատումները և խորհրդակցությունները կարևոր են ի հայտ եկած կարիքներն արդյունավետորեն բավարարելու համար:
Հիմնական սկզբունքները
Բոլոր գործընթացները պետք է հիմնված լինեն մարդու իրավունքների վրա, հարգեն հաշմանդամություն ունեցող անձանց ինքնավարությունը և արժանապատվությունը։ Աշխատանքները հաշվի առնելիս պետք է առաջնորդվել հետևյալ բոլոր սկզբունքներով՝
- hարգանք բնորոշ արժանապատվության, անհատի ինքնավարության, ներառյալ սեփական ընտրությունը կատարելու ազատության և անձանց անկախության նկատմամբ.
- խտրականության բացառումը.
- լիարժեք և արդյունավետ մասնակցությունը հասարակությունում.
- հարգանքը հաշմանդամություն ունեցող անձանց տարբեր լինելու նկատմամբ և նրանց` որպես մարդկային բազմազանության և մարդկության մաս ընդունելը.
- հնարավորությունների հավասարությունը.
- մատչելիությունը.
- կանանց և տղամարդկանց հավասարությունը.
- հարգանքը հաշմանդամություն ունեցող երեխաների զարգացող կարողությունների և նրանց ինքնությունը պահպանելու իրավունքի նկատմամբ։
Տեղահանված անձանց տրամադրվող ցանկացած ապրանք, միջավայր, ծրագիր և ծառայություն պետք է ստեղծվեն այնպես, որ յուրաքանչյուր անձ կարողանա առավելագույն չափով օգտվել դրանցից՝ անհրաժեշտության դեպքում չբացառելով հաշմանդամություն ունեցող անձանց որոշակի խմբերի համար աջակցող միջոցների առկայությունը։
Ցանկացած ապրանք, միջավայր, ծրագիր և ծառայություն ստեղծելիս պետք է հաշվի առնել, որ դրանք՝
- հավասար կիրառելի լինեն տարբեր կարողություններ ունեցող անձանց կողմից.
- դրանց կիրառությունը լինի հնարավորինս ճկուն.
- լինեն պարզ և ինտուիտիվ՝ անկախ օգտագործողի փորձից, գիտելիքներից, լեզվի իմացությունից կամ կենտրոնացման կարողությունից.
- տեղեկատվությունը լինի ընկալելի՝ անկախ անձի լսողական և տեսողական ունակություններից.
- սխալ կամ պատահական օգտագործման դեպքում առաջացող վտանգները կամ վնասակար հետևանքները լինեն հնարավորինս քիչ և բավարար դիմացկուն.
- օգտագործելիս պահանջվի նվազագույն ֆիզիկական ջանք.
- առկա լինի օգտագործման համար անհրաժեշտ չափս և տարածություն՝ անկախ օգտագործողի մարմնի չափսերից, կեցվածքից և շարժունակությունից:
Այս սկզբունքներն ապահովելու համար առանցքային է հաշմանդամություն ունեցող անձանց և նրանց կազմակերպությունների մասնակցությունը որոշումների կայացման առաջին փուլից։ Կառավարությունը պետք է աջակցի, որպեսզի հաշմանդամություն ունեցող անձինք կարողանան գործի դնել իրենց հմտություններն ու կարողությունները՝ օգուտ տալու իրենց, իրենց ընտանիքներին և իրենց համայնքին։
Անելիքներ ժամանումից առաջ
☐ Իրականացնել կարիքների արագ գնահատում` բացահայտելու հաշմանդամություն ունեցող տեղահանվածների կարիքները, այդ թվում՝ գրասենյակային հետազոտությունների, հաշմանդամություն ունեցող անձանց կազմակերպությունների հետ խորհրդակցությունների միջոցով:
☐ Հավաքագրել ամբողջական տվյալներ նախատեսվող կացարանների մատչելիության վերաբերյալ՝ դյուրացնելու անձանց և կացարանների համապատասխանության որոշման հարցը։
☐ Հատկացնել բավարար ֆինանսական միջոցներ հաշմանդամություն ունեցող անձանց և նրանց ընտանիքիների կացարանների մատչելիության ապահովման համար։
☐ Հրատապ վերապատրաստել ընդունման և տեղաբաշխման գործընթացում ներգրավված բոլոր աշխատողներին և կամավորներին, այդ թվում՝ սոցիալական աշխատողներին հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների, իրենց պարտավորությունների և ներառականության վերաբերյալ:
☐ Ընդունման կետերում ապահովել լայն տարածում ունեցող աջակցող սարքերի առկայությունը, այդ թվում՝ սայլակ, քայլակ, ձեռնափայտ, հենակ, ակնոց, լսողական սարքերի մարտկոցներ և այլն։
☐ Համագործակցել հաշմանդամություն ունեցող անձանց կողմից ղեկավարվող ՀԿ-ների և միջազգային կազմակերպությունների հետ՝ օգտվելու առկա լավագույն փորձերից և ռեսուրսներից և ապահովելու որոշումների կայացման մասնակցայնությունը։
☐ Նախապես հանրայնացնել Հայաստան մուտք գործելու և աջակցություն ստանալու բոլոր ընթացակարգերը, այդ թվում՝ դրանք ներկայացնելով այնպիսի ձևաչափերով, որոնք մատչելի են և չեն պահանջում բարձրորակ ինտերնետ կապ։
☐ Ապահովել, որ գործող օրենքներն ու քաղաքականությունները կարող են ապահովել փախստկաններին և տեղահանված անձանց, այդ թվում՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքները։
Անելիքներ ժամանման պահին
☐ Օգտագործել գործիքներ, որոնք պարունակում են հարցեր հաշմանդամության վերաբերյալ (օրինակ՝ Վաշինգտոնի խմբի հարցերը) ժամանելուն պես հաշմանդամություն ունեցող փախստականներին նույնականացնելու համար:
☐ Իրականացնել մանրակրկիտ գնահատում` բացահայտելու անհապաղ բժշկական, հոգեբանական և հաշմանդամությամբ պայմանավորված կարիքները, այդ թվում՝ աջակցող տեխնոլոգիաները:
☐ Ստեղծել տեղեկատվական կետեր՝ պատրաստված անձնակազմով, ովքեր կարող են հաղորդակցվել հայերեն և ռուսերեն ժեստերի լեզվով, Արցախի բարբառով, տրամադրել տեղեկություններ մատչելի ձևաչափերով։
☐ Տրամադրել տեղեկատվական փաթեթներ, որոնցում առկա են տեղեկություններ անձանց իրավունքների և հասանելի ծառայությունների մասին մի քանի մատչելի ձևաչափերով: Դրանցում պետք է տեղ գտնեն նաև տեղեկություններ բողոքարկման և իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմների մասին, այդ թվում՝ ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի և ոլորտային հասարակական կազմակերպությունների տվյալները։
☐ Ապահովել բոլոր այն միջավայրերի մատչելիությունը, որտեղից օգտվելու են ժամանող անձինք, այդ թվում՝ սանհանգույցները։
☐ Տրամադրել անհապաղ բժշկական օգնություն, ներառյալ դեղորայք, աջակցող սարքեր և հոգեբանական առաջին օգնություն:
☐ Սննդի և հագուստի տրամադրումը կազմակերպել ըստ կարիքի, այդ թվում՝ հաշվի առնելով հաշմանդամությամբ պայմանավորված կարիքները։
☐ Կազմակերպել մատչելի փոխադրում դեպի ժամանակավոր կացարան:
☐ Տրամադրել խելամիտ հարմարեցումների հնարավորություն բոլոր գործընթացներում։
Կարճաժամկետ անելիքներ. ժամանումից հետո
☐ Իրականացնել տեղահանվածների եկամուտների նպատակային աջակցության ծրագրեր, որոնք հաշվի են առնում հաշմանդամություն ունեցող երեխաների և չափահասների հավելյալ ծախսերը, այդ թվում՝ կենսաթոշակների և նպաստների տրամադրման շարունակականությունը առանց հավելյալ վարչարարության։
☐ Կացարաններին կամ վրանային ճամբարներին մոտ հիմնել բժշկական կետեր, որոնք կարող են մեկուսի և մատչելի պայմաններում արձագանքել հաշմանդամություն ունեցող անձանց առողջապահական առաջնային կարիքներին, այդ թվում՝ կատարել անհրաժեշտ ուղղորդումներ, կազմակերպել սեռական և վերարտադրողական առողջության վերաբերյալ խորհրդատվություն:
☐ Տրամադրել վերականգնողական ծառայություններ դրա անհրաժեշտությունն ունեցող բոլոր անձանց՝ ապահովելու Արցախում ստացած ծառայությունների շարունակականությունը և նոր կարիքների բացահայտումը և վաղ միջամտությունը։
☐ Աջակցել սոցիալական ծառայություններ տրամադրող կազմակերպություններին՝ ընդլայնելու իրենց ծառայությունները, այդ թվում՝ ստեղծելու նոր ծառայություններ՝ ուղղված հաշմանդամություն ունեցող տեղահանված անձանց։
☐ Նպաստել փոխօգնության խմբերի ձևավորմանը, որտեղ հաշմանդամություն ունեցող տեղահանվածները կարող են կիսվել իրենց փորձով և հաղթահարելու ռազմավարությամբ:
☐ Ստեղծել նոր անհատականացված ծառայություններ, որոնք կերաշխավորեն, որ հաշմանդամություն ունեցող անձինք չհայտնվեն հաստատություններում, իսկ Արցախի հաստատություններում նախկինում բնակված անձինք շարունակեն իրենց կյանքը համայնքում։
☐ Ապահովել հաշմանդամություն ունեցող երեխաների կրթությունը հանրակրթական դպրոցներում՝ տրամադրելով անհրաժեշտ ծառայություններ, այդ թվում՝ ուղեկցության և հոգեբանական ծառայություններ:
☐ Առաջարկել մասնագիտական վերապատրաստման ծրագրեր բոլոր անձանց, այդ թվում՝ հաշմանդամություն ունեցող անձանց մատչելի եղանակներով։
☐ Համագործակցել և աջակցել տեղական ձեռնարկություններին մասնագիտական վերապատրաստումներ անցած անձանց համար աշխատատեղեր ստեղծելու նպատակով:
☐ Տեղահանվածների աջակցության ծրագրերում ներգրավել հաշմանդամություն ունեցող աշխատողների և կամավորների և աջակցել նրանց հավասար գործունեությանը։
Երկարաժամկետ անելիքներ. ժամանումից հետո
☐ Տրամադրել ֆինանսական օգնություն կամ սուբսիդիաներ մատչելի բնակարանների, այդ թվում՝ փոփոխվող կարիքներին համապատասխան մատչելիության ապահովման նպատակով։
☐ Տրամադրել անվճար իրավաբանական օգնություն հաշմանդամություն ունեցող անձանց բոլոր տեսակի իրավական հարցում, այդ թվում՝ սեփականության իրավունքին, հաշմանդամության սահմանման, կենսթոշակներին և նպաստներին առնչվող հարցերը։
☐ Պարզեցնել վարչարարական ընթացակարգերը և դրանք մատչելի դարձրել՝ ապահովելու համար, որ հաշմանդամություն ունեցող տեղահանված անձինք կարողանան հեշտությամբ և առանց հավելյալ սթրեսի օգտվել դրանցից:
☐ Մշակել հաշմանդամություն ունեցող տեղահանվածների սոցիալական և տնտեսական ներառման երկարաժամկետ ծրագրեր՝ ներառյալ մշտական բնակության հնարավոր ուղիները:
☐ Պարբերաբար անցկացնել խորհրդակցություններ տեղահանված բոլոր անձանց և նրանց ներկայացնող կազմակերպությունների հետ՝ փոփոխելու օրենսդրությունը և քաղաքականությունները՝ արձագանքելու փոփոխվող կարիքներին:
☐ Առանց ընդհատումների հավաքել տվյալներ իրականացված միջոցառումների արդյունավետության վերաբերյալ:
☐ Ստեղծել հետադարձ կապի մեխանիզմներ, որոնք թույլ կտան հաշմանդամություն ունեցող անձանց բարձրաձայնել իրենց մտահոգությունները և առաջարկությունները:
☐ Իրականացնել հանրային իրազեկման արշավներ՝ ընդհանուր բնակչությանը կրթելու հաշմանդամություն ունեցող տեղահանված անձանց դժվարությունների և ներուժի մասին:
☐ Նպատակ ունենալով նվազեցնել խարանն ու խտրականությունը՝ աջակցել լրատվամիջոցներին հաջողության պատմություններ և լավագույն փորձերը ներկայացնելու նպատակով։
Ուղեցույց-ստուգացանկի վերաբերյալ հարցեր, առաջարկներ կամ դիտարկումներ ունենալու դեպքում կարող եք գրել info@dra.am հասցեին։